ភ្នំពេញៈ ប្រជាពលរដ្ឋ និង រដ្ឋាភិបាល ស្រីលង្កា ប្រារព្ធទិវាឯករាជ្យជាតិរបស់ពួកគេ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកុម្ភៈ ដើម្បីរំឭកដល់ថ្ងៃ ដែលអង់គ្លេស ប្រគល់ឯករាជ្យភាពដល់ពួកគេ កាលពីឆ្នាំ១៩៧៨ បន្ទាប់ពីការតស៊ូប្តូរផ្តាច់ អស់រយៈពេលរាប់រយឆ្នាំមក ។
ភូមិសាស្ត្រ-ប្រជាសាស្ត្រ
សាធារណរដ្ឋសង្គមនិយម ប្រជាធិបតេយ្យ ស្រីលង្កា គឺជារដ្ឋកោះនៃសមុទ្ទឥណ្ឌា មានផ្ទៃដី ៦៥.៦១០ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ស្ថិនៅអាស៊ីខាងត្បូង មានព្រំដែនជាប់ប្រទេសឥណ្ឌា ម៉ាឡេស៊ី និងប្រទេសម៉ាល់ឌីវ ហើយស្រីលង្កា ជាអាណាចក្រឃ្លាំងពុទ្ធសាសនាដ៏មានវ័យចំណាស់មួយ ក្នុងលោក។ ដើមឆ្នាំ២០២០ មានប្រជាពលរដ្ឋជាង ២២ លាននាក់ ភាគច្រើនជាអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធ សាសានថេរវាទ ភាសាផ្លូវការ គឺភាសាស៊ីនហាឡា រដ្ឋធានីគឺទីក្រុង កូឡុំបូ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
កងទ័ពព័រទុយហ្កាល់ បានទៅដល់ទឹកដីស្រីលង្កា នៅឆ្នាំ១៥០៥ហើយក៏បានពង្រីកឥទ្ធិពល របស់ពួកគេ តាមរយៈពាណិជ្ជកម្ម ដោយការស្ថាបនាកំពង់ផែ នៅទីក្រុងកូឡុំបូ នៅឆ្នាំ១៥១៧ និងបានពង្រីកអំណាច រហូតគ្រប់ដណ្តប់តំបន់ឆ្នេរសមុទ្ទឥណ្ឌាទាំងស្រុងដែលក្នុងនោះក៏មាន អាណាចក្រ កាន់ឌីយ៉ា គឺប្រទេសស្រីលង្កា ផងដែរ ។
ដោយសារមិនអាចទប់ទល់ទាំងពីរ បារាំងផង ពីអង់គ្លេសផង នៅឆ្នាំ១៨០២ ហុល្លង់បាន ប្រគល់ការត្រួតត្រា លើតំបន់ឆ្នេរសមុទ្ទទាំងស្រុង ទៅឱ្យក្រុមហ៊ុនអង់គ្លេស ឥណ្ឌា ខាងកើត (ក្រុមហ៊ុននេះ ទទួលសិទ្ធិពីរដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេស ក្នុងការប្រតិបត្តិការយោធា នៅអាស៊ី ហើយ ជាបន្តបន្ទាប់ បានឈ្លានពានធ្វើអាណានិគម លើប្រទេសនានានៅអាស៊ីស្ទើរតែទាំងអស់) ប៉ុន្តែអាណាចក្រកាន់ឌីយ៉ា គឺប្រទេសស្រីលង្កា ស្ថិតក្រោមការត្រួត្រារបស់ ហុល្លង់ នៅឡើយ ។
អំឡុងសសង្គ្រាមណាប៉ូឡេអុង បារាំង បានជោគជ័យលើ ហុល្លង់ យ៉ាងធំធេងហើយអង់គ្លេស បារម្ភថា ហុល្លង់ នឹងប្រគល់អាណាចក្រ កាន់ឌីយ៉ា ឬ ប្រទេសស្រីលង្កា ទៅអោយបារាំង ទើបនៅឆ្នាំ១៨០៣ អង់គ្លេស ចាប់ផ្តើមឈ្លានពានជាលើកទី១ទៅលើប្រទេសស្រីលង្កា ប៉ុន្តែបរាជ័យ ។ អង់គ្លេស បានបើកការវាយលុកទ្រង់ទ្រាយធំ ពីរលើកទៀត ក៏បានត្រួតត្រា ប្រទេសស្រីលង្កា ដោយជោគជ័យ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨១៥ ។
ចលនាប្រឆាំង
ឆ្នាំ១៨១៧ ក៏មានចលនាឩទ្ទាម Uva ប្រឆាំងនឹងអាណានិគមអង់គ្លេសនៅលើអាណាចក្រកាន់ ឌីយ៉ា ។ ប៉ុន្តែត្រូវបានកងទ័ពអាណានិគមអង់គ្លេសបង្ក្រាប ។ គ្រាប់ពូជស្នេហាជាតិ និងភ្លើង ឈឺចាប់ ក្រោមអាណានិគមអង់គ្លេស ខណៈជីវភាពរបស់ពលរដ្ឋ បានធ្លាក់ក្នុងសភាពក្រីក្រ ទើបនៅឆ្នាំ១៨៣០ ក្រុមឩទ្ទាម បានផ្ទុះឡើងម្តងទៀត។ ឆ្នាំ១៨៣៣ក៏ចាប់ផ្តើមមានកំណែ ទម្រង់ខ្លះៗ ។
អំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៣០ នេះ មានបញ្ហាផលិតផលកាហ្វេ នាំឱ្យមានឱនភាពសេដ្ឋកិច្ច អាណានិគម ។ អង់គ្លេស ចាប់ផ្តើមរឹតបន្តឹងការប្រមូលពន្ធសព្វសារពើ សូម្បីតែឆ្កែ ក៏មិនរួច ពន្ធផង បង្កក្តីក្តៅក្រហាយដល់មនុស្សគ្រប់គ្នា។នៅឆ្នាំ១៨៤៨ ចលនាឩទ្ទាមមួយទៀត ឈ្មោះ Matale Rebelion បានផ្ទុះឡើង ។
អង់គ្លេស បានប្រឹងប្រែងពង្រីកឥទ្ធិពលគ្រិស្តសាសនា តាមរយៈផ្តល់អាទិភាពដល់អ្នកណា កាន់គ្រិស្តសាសនា ដូចជាផ្តល់ការសិក្សាខ្ពស់ តួនាទីក្នុងសង្គម និងរដ្ឋាភិបាល និងក្នុងវិស័យ ពាណិជ្ជកម្មជាដើម ហើយដាក់សម្ពាធទៅលើពួកអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនា ក៏ដូចជាហិណ្ឌូ និងមូស្ល៊ីមសាសនិក ។ ឆ្នាំ១៩៣៥ ពួកអាណានិគមអង់គ្លេស បានប្រកាសអនុម័តឱ្យប្រើប្រាស់ ភាសាអង់គ្លេស ជាភាសាផ្លូវការរបស់ស្រីលង្កា ប៉ុន្តែមិនមានប្រសិទ្ធភាពឡើយ (រហូតដល់ឆ្នាំ ១៩៥៦) ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩ មានមនុស្សជាច្រើនវណ្ណៈ បានងើបប្រឆាំងនឹងពួកគ្រិស្តនិយម ដែលចេះតែដាក់សម្ពាធ លើពួកអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនា និងហិណ្ឌូ ក៏នាំឱ្យកើតមានចលនា ទមិឡនិយម បង្កើតបានជាសភាជាតិ Ceylon ដាក់សម្ពាធឱ្យអាណានិគមអង់គ្លេស ត្រូវតែធ្វើកំណែទម្រង់ច្បាប់មួយចំនួន ។
ចលនាដើម្បីឯករាជ្យ
ទីបំផុត គណបក្សនយោបាយមួយ ដែលបានផ្លាស់រូបរាងចេញពីសហព័ន្ធយុវជនឈ្មោះ គណបក្ស The Lanka Sama Samaja Party (LSSP) ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ ១៩៣៥ ជាគណបក្សដំបូងគេបំផុតរបស់ស្រីលង្កា ដែលប្រកាសថា គោលបំណងរបស់ពួកគេ គឺដើម្បីទាមទារឯករាជ្យភាពជាតិទាំងស្រុង និងធ្វើជាតូបនីយកម្ម ទៅលើផលិតកម្មគ្រប់ទម្រង់ លុបបំបាត់ការប្រកាន់ពូជសាសន៍ វណ្ណៈ និង ភេទ ។
បក្ស LSSP មានទំនាក់ទំនាក់ភាតរភាព ជាមួយគណបក្ស Congress Socialist Party (CSP) របស់ឥណ្ឌា ដែលបានបង្កើតកាលពីឆ្នាំ១៩៣៤ ហើយពួកគេ បានចាត់ទុកថា ជាបក្សបង និងប្អូន ។
សម័យសង្គ្រាម
អំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ សមាជិកពីររូបរបស់គណបក្ស ដែលកំពុងកាន់អំណាចគឺលោក Junius Richard Jayawardene និងលោក Dudley Senanayake បានលួចពិភាក្សាជាមួយកង ទ័ពជប៉ុន ក្នុងគោលបំណងផ្តួលរំលំអង់គ្លេស នៅស្រីលង្កា ដណ្តើមឯករាជ្យភាពជូនស្រីលង្កា ។
ចាប់ពីខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៣៩ និងពាក់កណ្តាលឆមាស ទីមួយ ឆ្នាំ១៩៤០ ក៏មានផ្ទុះចលនាកូដកម្ម នៅតំបន់កសិដ្ឋាន ដែលមានម្ចាស់ជាជនជាតិអង់គ្លេស ។ នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមករា ឆ្នាំ ១៩៤០ កម្មករម្នាក់ ត្រូវបានប៉ូលិសបាញ់សម្លាប់ ។
កូដកម្មនេះ រីកចូលដល់ទីក្រុង និងទៅដល់ភាគខាងត្បូងប្រទេស ទីបំផុត ជំនោរកូដកម្ម ត្រូវបានវាយបក ដោយហិង្សាពីសំណាក់ប៉ូលិស។ អាណានិគម មើលឃើញថា ចលនាពួក អ្នកទាមទារឯករាជ្យភាព មានកម្លាំងខ្លាំងក្លាណាស់ មិនអាចបណ្តែតបណ្តោយបានឡើយ ។
កងទ័ពអាណានិគមអង់គ្លេស ក៏ចេញប្រតិបត្តិការ ហើយបានចាប់ខ្លួនមេដឹកនាំសំខាន់ៗ មានលោក N. M. Perera លោក Philip Gunawardena និងលោក Colvin R. de Silva ថ្ងៃទី ១៨-១៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ។ ទីស្នាក់ការបក្ស LSSP ត្រូវបានឆ្មក់ចូល និងបិទដំណើរការ ។
នៅពេលជប៉ុន ចូលខ្លួនទៅក្នុងសង្គ្រាម ជាពិសេសបន្ទាប់ពីអង់គ្លេស បាត់បង់សាំងហ្គាពួរ ប្រទេសស្រីលង្កា បានក្លាយជាសមរភូមិមុខរបស់អង់គ្លេស ប្រឆាំងជប៉ុន ។ នៅថ្ងៃទី៥ ខែ មេសា ឆ្នាំ១៩៤២ ជប៉ុនបានទម្លាក់គ្រាប់បែកលើទីក្រុងកូឡុំបូ ។ មេដឹកនាំជាច្រើន របស់បក្ស LSSP មានលទ្ធភាពរត់គេចខ្លួន ដោយភាគច្រើន ភៀសខ្លួនទៅប្រទេសឥណ្ឌា ហើយបានចូលរួម ក្នុងចលនាទាមទារឯករាជ្យភាព នៅទីនោះ ដែលដឹកនាំដោយលោក គន្ធី ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤២ និងឆ្នាំ១៩៤៤ បក្ស LSSP ដណ្តើមបានតួនាទីមេដឹកនាំសហជីពកម្មកររបស់រដ្ឋាភិបាល ទីក្រុងកូឡុំបូ ។
ជនជាតិស្រីលង្កា ដែលកំពុងរស់នៅក្នុងប្រទេសសាំងហ្គាពួរ និងប្រទេសម៉ាឡេស៊ី បង្កើត កងទ័ព បានមួយកងពល នៅក្នុងកងទ័ពជាតិឥណ្ឌា ក្រោមការដឹកនាំផ្ទាល់របស់លោក Netaji Subhas Chandra Bose ។ គម្រោងនេះ ក្នុងគោលបំណងបញ្ជូនពួកគេ ទៅប្រទេសស្រីលង្កា ដើម្បីបះបោរទាមទារឯករាជ្យភាព ប៉ុន្តែបានបរាជ័យ ដោយសារអ្នកបញ្ជូនព័ត៌មានកងទ័ព ត្រូវបានអង់គ្លេសចាប់បាន ដោយសារតែពួកគេ ចុះខុសគោលដៅ ។
ស្រីលង្កា សេរី
សាធារណជននៅស្រីលង្កា ចាប់ផ្តើមផ្ទុះកំហឹង ចំពោះអង់គ្លេស ។ នៅក្នុងខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩៤៤ លោក Susantha de Fonseka សមាជិកក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋ បានអំពាវនាវឱ្យមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយ ដែលអោយស្រីលង្កាសេរី ។ នៅថ្ងៃទី១៩ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៤៥ “ ខិតប័ណ្ណស្រីលង្កា សេរី “ ត្រូវបានបង្ហាញនៅក្នុងក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋ ។ សភា បានព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញស្រីលង្កាសេរី ប៉ុន្តែទីបំផុត នៅតែចេញមិនរួច ដោយសារអាណានិគម មិនព្រម ។
គម្រោងនានា ដែលមានសហការជាមួយជប៉ុន ក្នុងការផ្តួលរំលំអង់គ្លេស ដើម្បី ឯករាជ្យភាព ស្រីលង្កា បានបរាជ័យ បន្ទាប់ពីជប៉ុន ចាញ់សង្គ្រាម នៅថ្ងៃទី១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៥ហើយ អង់គ្លេស ក៏បានបន្តត្រួតត្រាស្រីលង្កា ខណៈដែលស្រីលង្កា កំពុងស្ថិតក្នុងសភាពខ្ទេចខ្ទាំ ដោយសារសង្គ្រាម ។
នៅថ្ងៃទី៣០ ខែឩសភា ឆ្នាំ១៩៤៥ លោក A.P. Jayasuriya បានលើកសំណើមួយនៅក្នុង ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋថា ពួកអ្នកទាមទារឯករាជ្យ ត្រូវដោះលែងដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ ។ សំណើនេះ ត្រូវបានអនុម័ត ដោយមានតែសមាជិក ជាមន្ត្រីតំណាងអង់គ្លេស ពីររូបប៉ុណ្ណោះជំទាស់ ។ ប៉ុន្តែពួកសកម្មជន ទាមទារឯករាជ្យ នៅតែមិនត្រូវបានដោះលែង ។ នៅថ្ងៃទី២២ ខែ មិថុនា ឆ្នាំនោះ ក៏មានកូដកម្មដ៏ក្រេវក្រោធមួយផ្ទុះឡើង ទើបអង់គ្លេស ព្រមដោះលែងពួកសកម្មជន ទាំងនោះ នៅថ្ងៃទី ២៤ ខែ និង ឆ្នាំ ដដែលនោះ។
ចាប់ពីខែកញ្ញា ឆ្នាំដដែលនោះទៅ ក៏មានជំនោរកូដកម្មកក្រើកឡើងម្តងទៀត នៅក្នុងទីក្រុង កូឡុំបូ ។ នៅខែវិច្ឆិកា សហជីព All Ceylon United Motor Workers’ Union ដឹកនាំដោយបក្ស LSSP បានបើកយុទ្ធនាការកូដកម្មទូទាំងប្រទេស ដោយជោគជ័យ បើទោះជាមានការចាប់ ខ្លួនលោក N. M. Perera លោក Philip Gunawardena និង មេដឹកនាំដទៃទៀតក៏ដោយ ។
កសិករខ្លះ បានបដិសេធមិនប្រគល់ស្រូវ ជូនរដ្ឋាភិបាលឡើយ ហើយក៏ត្រូវបានចាប់ដាក់គុក រាប់រយនាក់ ។ នៅឆ្នាំ១៩៥៦ សភា បានរៀបចំក្បួនដង្ហែមួយ ទៅកាន់ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋ អំពាវនាវឱ្យទម្លាក់ចោល នូវច្បាប់ប្រមូលពន្ធ (ពន្ធអារក) ។
ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៤៦ កម្មករ រដ្ឋាភិបាល បានផ្ទុះកូដកម្ម រួមទាំងកម្មកររថភ្លើង កំពង់ផែ ក្រុមហ៊ុន ថាមពល និងបានក្លាយជាកូដកម្មទូទៅមួយ។ បន្ទាប់ពីចាប់ខ្លួនមេដឹកនាំខ្លះ មកក៏មានការ ចរចាផ្តល់តាមការទាមទាររបស់កម្មករ ។ ប៉ុន្តែអាណានិគម មិនបានគោរព តាមការសន្យា ច្រើនឡើយ ទើបនៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៧ មានផ្ទុះកូដកម្មសារជាថ្មីម្តងទៀត ។ ប៉ុន្តែត្រូវបាន ទប់ស្កាត់ដោយកម្លាំងកងទ័ព ។
ទទួលបានឯករាជ្យ
នៅឆ្នាំ១៩៤៦ លោក D.S. Senanayake បានបង្កើតគណបក្សមួយ ឈ្មោះ គណបក្សរួបរួមជាតិ (United National Party=UNP) បានឈ្នះកៅអីភាគតិចនៅក្នុងសភា ប៉ុន្តែបានចងសម្ព័ន្ធភាព ជាមួយបក្សពីរផ្សេងទៀត Sinhala Maha Sabha និងបក្ស Tamil Congress ដើម្បីបង្កើតរដ្ឋា ភិបាលចម្រុះ ។
ការរួមគ្នានេះ គឺជាសារបង្ហាញអោយអាណានិគមអង់គ្លេស ឃើញច្បាស់ពីកម្លាំងសាមគ្គី នៅក្នុងស្រីលង្កា មានគ្រប់ស្រទាប់ តាំងពីកម្មករ កសិករ មន្ត្រីរដ្ឋ និងអ្នកនយោបាយ ។ ប្រការនេះឯងហើយ ដែលអាណានិគមអង់គ្លេស ត្រូវតែបង្ខំចិត្តរៀបចំប្រគល់សិទ្ធិអំណាច ទៅអោយស្រីលង្កា ។ ទីបំផុត ពិធីប្រគល់សិទ្ធិអំណាច ឬឯករាជ្យភាព ទៅអោយស្រីលង្កា ត្រូវបានធ្វើឡើងជាស្ថាពរ នៅថ្ងៃទី៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៤៨ ។
ជាសរុប ទៅតាំងពីធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់អង់គ្លេសមក ប្រជាជនស្រីលង្កាមិនដែលព្រម រស់ ក្រោមការត្រួតត្រារបស់អង់គ្លេសឡើយ ទើបមានចលនាតស៊ូរើបម្រះតាមរូបភាពផ្សេងៗ ជាបន្តបន្ទាប់រហូតបានជោគជ័យជាស្ថាពរ ដោយសារការរួបរួមគ្នាជាធ្លុងមួយ ៕ ដោយៈ មេសា
