ស្រាវជ្រាវប្រែសម្រួល: មេសា / ភ្នំពេញ: រដ្ឋាភិបាល និង ប្រជាពលរដ្ឋ ម៉ុងហ្គោលី ប្រារព្ធ ទិវាសាធារណរដ្ឋ របស់ពួកគេនៅថ្ងៃទី ២៦ ខែ វិច្ឆិកា ដើម្បី រំឭកដល់ថ្ងៃដែលពួកគេប្រកាសបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋ និង អនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញដំបូងរបស់ពួកគេ កាលពីឆ្នាំ ១៩២៤ ។ ម៉ុងហ្គោលី ធ្លាប់ជារដ្ឋចក្រភព ដ៏ធំជាងគេបំផុតក្នុងលោកដោយមានផ្ទៃដីប្រមាណជា ២២ ភាគរយ នៃ ផ្ទៃដីពិភពលោកទាំងមូល សូម្បីតែប្រទេស ចិន ក៏ធ្លាប់ជាទឹកដីរបស់ ម៉ុងហ្គោលី ដែរ ។ ប៉ុន្តែក្រោយមក ម៉ុងហ្គោលី ក្លាយជារដ្ឋចំណុះរបស់ ចិន វិញ ទម្រាំរើបម្រះរួចត្រូវប្រើពេលយ៉ាងយូរ ។
ភូមិសាស្ត្រ-ប្រជាសាស្ត្រ
ប្រទេស ម៉ុងហ្គោលី មានផ្ទៃដី ១.៥៦៤.១១៦ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ស្ថិតនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ី ខាងកើត មានព្រំដែនជាប់ប្រទេស ចិន រុស្ស៊ិ និង កាហ្សាក់ស្ថាន ។ ឆ្នាំ ២០២០ មានប្រជាពលរដ្ឋជាង ៣ លាននាក់ ភាគច្រើនជាអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាទីបេត៍ និង សាសនា ហ្សាម៉ាន់ ដែលគោរពផ្ទៃមេឃពណ៌ខៀវជាព្រះ ។ ភាសាផ្លូវការគឺភាសា ម៉ុងហ្គោល រដ្ឋធានីគឺទីក្រុង អ៊ូឡង់បាទ័រ ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
ពួកបុរាណវិទូ បានរកឃើញថា ទឹកដីដែលជាប្រទេស ម៉ុងហ្គោលី បច្ចុប្បន្ននេះ មានមនុស្សបុរាណរស់នៅតាំងពីជាង ៨៥.០០០ ឆ្នាំមុនមកម្ល៉េះ ហើយមនុស្សសម័យទំនើបរស់នៅលើទឹកដីនេះ តាំងពីជា ៤០.០០០ ឆ្នាំមកហើយ ។ ជនជាតិ ម៉ុងហ្គោលី ជាជនជាតិពូកែជិះសេះតាំងពីចន្លោះឆ្នាំ ៣៥០០-២៥០០ ឆ្នាំមុនគ្រិស្តសករាជ ។ ទោះយ៉ាងណា ការរស់នៅរបស់ជនជាតិទាំងនោះ គឺមានលក្ខណៈជាកុមលសម្ព័ន្ធ តូចធំតែប៉ុណ្ណោះ មិនទាន់ក្លាយជារដ្ឋ ឬ នគរពេញលេញឡើយ ។ ម៉ុងហ្គោលី ក្លាយជារដ្ឋពេញលេញនៅពេលបង្កើតរាជវង្ស សុងនូ នៅឆ្នាំ ២០៩ មុនគ្រិស្តសករាជ ។
នៅឆ្នាំ ២០០ មុនគ្រិស្តសករាជ រាជវង្ស សុងនូ ម៉ុងហ្គោលី បានគំរាមកំហែងដល់រាជវង្ស ហាន ចិន យ៉ាងខ្លាំង រហូត ចិន ត្រូវបញ្ជូនព្រះនាងរបស់ខ្លួនទៅរៀបអភិសេកជាមួយរាជវង្ស សុងនូ ដើម្បី ចងមេត្រី និង យកតង្វាយថ្វាយស្តេច សុងនូ របស់ ម៉ុងហ្គោល ។ ប៉ុន្តែចំណងមេត្រីភាពនោះ មិនបានល្អូកល្អិនឡើយ គឺទំនាស់ចេះតែមានជាបន្តបន្ទាប់ ។
ចាប់ពី ឆ្នាំ ១១៣ មុនគ្រិស្តសករាជ ស្តេចរាជវង្ស ហាន ចិន បានត្រៀមរៀបចំកងទ័ពតទល់នឹង សុងនូ វិញ នាំឱ្យសង្គ្រាមរវាង ហាន និង សុងនូ បានផ្ទុះឡើងពេញរូបរាង ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ ១០៩ មេទ័ព ហាន បានជ័យជម្នះលើ សុងនូ និង ត្រួតត្រាលើតំបន់យុទ្ធសាស្ត្រជាច្រើនរបស់ សុងនូ ហើយឆ្នាំ ១០៥ មុនគ្រិស្តសករាជ សុងនូ ត្រូវបាន ចិន ដាក់បញ្ចូលក្នុងសម្ព័ន្ធរបស់ខ្លួន ( ចិន ) ។
សង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងរបស់ សុងនូ ក៏ដូចជាសង្គ្រាម រវាង ចិន និង ម៉ុងហ្គោលី ក៏ចេះតែមានជាហូរហែ ធ្វើឱ្យ សុងនូ ម៉ុងហ្គោលី បែកបាក់ទៅជាកុលសម្ព័ន្ធជាច្រើន ។
មហាម៉ុងហ្គោលី ធំលេខ ១ ក្នុងលោក
នៅអំឡុងសតវត្សរ៍ទី ១២ ខណៈដែល សុងនូ កំពុងបាក់បែកផ្ទៃក្នុង ហើយ ហាន ចិន ជ្រៀតជ្រែកផងនោះ កូនប្រុស នៃ មេកុលសម្ព័ន្ធម្នាក់របស់ ម៉ុងហ្គោល ឈ្មោះ ធាមុជិន បានឡើងកាន់អំណាច ហើយបានធ្វើសង្គ្រាម បង្រួបបង្រួមកុលសម្ព័ន្ធនានាពីចន្លោះតំបន់ ម៉ាន់ជូ និង តំបន់ភ្នំ អាល់ថាយ ។ កុលសម្ព័ន្ធទាំងនោះមាន កុលសម្ព័ន្ធ ណៃម៉ាន់ , មេគីត , ថាថា , និង កុលសម្ព័ន្ធខាម៉ាក ម៉ុងហ្គោល ដែលធ្លាប់តែអមិត្តនឹងគ្នា មកនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់គាត់ ហើយទទួលបានងារ ជា ជែនហ្គីស ខាន់ ( ឬ ហ្ស៊ីសាខាន់= អធិរាជ្យ ) នៅឆ្នាំ ១២០៦ នៃ គ្រិស្តសករាជ ។
ព្រះអធិរាជ្យ ធាមុជិន បន្តធ្វើសង្គ្រាមពង្រីកទឹកដីង្កើតចក្រភព ម៉ុងហ្គោលី ដ៏មហាវិសាលភាព និង ជាចក្រភព ដ៏មានទឹកដីធំជាងគេបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ ។ ទឹកដីរបស់ ម៉ុងហ្គោលី ពេលនោះ ខាងលិច ចាប់ពីប្រទេស អ៊ុយក្រែន បច្ចុប្បន្ន ទៅកើតដល់ប្រទេស កូរ៉េ ភាគខាងជើងទល់តំបន់ ស៊ីបេរី ចំណែកភាគខាងត្បូង ចាប់ពីសមុទ្ទ អូម៉ង់ និង វៀតណាម ដែលមានផ្ទៃដីប្រមាណជា ៣៣ លាគីឡូម៉ែត្រក្រឡា ស្មើនឹង ២២ ភាគរយ នៃ ផ្ទៃដីពិភពលោកទាំងមូល ហើយមានប្រជាពលរដ្ឋជាង ១០០ លាននាក់ គឺប្រមាណជា ១ ភាគ ៤ នៃ មនុស្សទាំងអស់ក្នុងលោក នាសម័យកាលនោះ ។
ព្រះចៅអធិរាជ្យ ជែនហ្គីស ខាន់ បានសោយទិវង្គត នៅថ្ងៃទី ១៨ ខែ សីហា ឆ្នាំ ១២២៧ ។ បន្ទាប់ពីការសោយទិវង្គតរបស់ទ្រង់ ចក្រភព ម៉ុងហ្គោលី បានបែកបាក់ជា អាណាចក្រចំនួន ៤ ហើយក្នុងអាណចក្រទាំង ៤ នោះ មានស្តេចមួយអង្គគ្រប់គ្រង ដោយមានអធិរាជ្យ ម៉ុងគេ ខាន់ ជាព្រះអធិរាជ្យ ។
ម៉ុងហ្គោលបែកបាក់
ព្រះអធិរាជ្យ ម៉ុងគេ ខាន់ សោយយទិវង្គតនៅឆ្នាំ ១២៥៩ ដោយមិនបានប្រកាសផ្ទេរតំណែងជា ព្រះអធិរាជ្យ ទៅឱ្យស្តេច អង្គណាមួយជាអ្នកស្នងឡើយ ។ ស្តេច នៃ អាណាចក្រចំណុះទាំង ៤ នោះ បានឈ្លោះទាស់ទែងខ្វែងគំនិតគ្នាដណ្តើមធ្វើជាអធិរាជ្យ នាំឱ្យមានសង្គ្រាម ស៊ីវិល ដែលគេឱ្យឈ្មោះថា សង្គ្រាម ស៊ិវិល Toluid ពីឆ្នាំ ១២៦០-១២៦៤ ធ្វើឱ្យអាណាចក្រទាំងនេះ ស្ទើរតែក្លាយជានគរឯករាជ្យរៀងៗខ្លួនទៅហើយ ។
អាណាចក្រ ដ៏ធំជាងគេឈ្មោះថា មហាអាណាចក្រ ដែលគ្របដណ្តប់ទៅដោយ ទឹកដីដើម នៃ ប្រទេស ម៉ុងហ្គោល និង ប្រទេស ចិន បានបង្កើតរាជវង្ស មួយ ឈ្មោះថា រាជវង្ស យាន ( គឺជារាជវង្ស យាន ដែលត្រួតត្រាប្រទេស ចិន ឬ និយាយម្យ៉ាងទៀតថា រាជវង្ស យានរបស់ ចិន ត្រូវបានបង្កើតដោយ ជនជាតិ ម៉ុងហ្គោល ) ដោយមានស្តេច គូប្លៃ ខាន់ ( ចៅរបស់ ជែនហ្គីស ខាន់ ) សោយរាជ្យ ។ ព្រះអង្គ គូប្លៃ ខាន់ បានកសាងរាជធានីរបស់ព្រះអង្គនៅទីក្រុង ប៉េកាំង ប្រទេស ចិន បច្ចុប្បន្ននេះ ។
បន្ទាប់ពីបានគ្រប់គ្រងទឹកដី ចិន និង ម៉ុងហ្គោល អស់ជាងមួយសតវត្សរ៍មក រាជវង្ស យាន ត្រូវបានផ្តួលរំលំជំនួសដោយរាជវង្ស ម៉េង នៅឆ្នាំ ១៣៦៨ ចំណែកមេដឹកនាំ ម៉ុងហ្គោល បានភៀសខ្លួនទៅភាគខាងជើង នៃ ប្រទេស គឺទឹកដី ម៉ុងហ្គោល ដែលជាទឹកដីកំណើតរបស់ពួកគេ ។ កង ទ័ព ម៉េង បានដេញតាមសម្លាប់អ្នកទាំងនោះរហូតដល់ទឹកដី ម៉ុងហ្គោលី និង បានកាន់កាប់ ទីក្រុងមួយចំនួនរបស់ ម៉ុងហ្គោល ។ ប៉ុន្តែទីបំផុត ត្រូវកងទ័ព ម៉ុងហ្គោល វាយបណ្តេញកងទ័ព ចិន ទាំងនោះចេញពីទឹកដីម៉ុងហ្គោល មកទឹកដី ចិន វិញ។
រាជវង្ស យាន របស់ ម៉ុងហ្គោល បានបន្តត្រួតត្រាទឹកដី ដើមរបស់ ម៉ុងហ្គោលី ដែលគេហៅថា រាជវង្ស យាន ខាងជើង ។
ប៉ុន្មានសតវត្សរ៍តពីនោះមក សង្គ្រាមផ្ទៃក្នុង ម៉ុងហ្គោល និង សង្គ្រាមឈ្លានពានពីសំណាក់ប្រទេស ចិន ក៏ដូចជាការលួចវាយឆ្មក់ទៅលើ ប្រទេស ចិន បានកើតឡើងជាហូរហែ នាំឱ្យ ម៉ុងហ្គោល ដ៏ធ្លាប់តែជាប្រទេសធំបំផុតលើលោក មកនៅត្រឹមតែជាប្រទេស តូចមួយ មានការបែកខ្ញែកគ្នាជាផ្នែកតូចៗ។ លុះដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី ១៦ ទើប ម៉ុងហ្គោល ត្រូវបានវាយបង្រួបបបង្រួមគ្នាឡើងវិញក្រោមការដឹកនាំរបស់ ស្តេច ដាយ៉ាន់ ខាន់ ។ ចៅរបស់ ដាយ៉ាន់ ខាន់ ឈ្មោះ អាលតាន់ ខាន់ ជួបសម្តេច ដាឡៃឡាម៉ា នៅឆ្នាំ ១៥៧៨ ហើយបាននាំព្រះពុទ្ធសាសនា ទីបេត៍ ចូលប្រទេស ម៉ុងហ្គោល ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ទាំងអ្នកដឹកនាំ និង ប្រជាពលរដ្ឋ ម៉ុងហ្គោលី បាននាំគ្នាកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ។
ធ្លាក់ជាចំណុះ ចិន
ខាន់ ចុងក្រោយរបស់ ម៉ុងហ្គោលី គឺ លីគដេន ខាន់ នៅអំឡុងដើមសតវត្សរ៍ទី ១៧ ។ ស្តេច ឬ ខាន់ អង្គនេះ មានជម្លោះជាមួយជនជាតិ ម៉ាន់ជូ ចិន ជុំវិញ ការលួចប្លន់នៃទីក្រុងនានារបស់ ចិន និង ធ្វើឱ្យកុលសម្ព័ន្ធ ម៉ុងហ្គោល ភាគច្រើនបំផុតប្រេះឆាគ្នា ។ ស្តេចអង្គនេះ បានសោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ ១៦៣៤ ។ គិតត្រឹមឆ្នាំ ១៦៣៦ កុលសម្ព័ន្ធច្រើនបំផុត នៅភាគខាងក្នុង នៃ ប្រទេសម៉ុងហ្គោល បានចុះចូលជាមួយពួកជនជាតិ ម៉ាន់ជូ ។
រាជវង្ស ឆេង ( ងក្រោយបំផុតរបស់ ចិន ) បានផ្តួលរំលំរាជវង្សម៉េង ហើយឡើងគ្រប់គ្រងប្រទេស ចិន នៅឆ្នាំ១៦៤៤ ( ដល់ឆ្នាំ ១៩១១ ) ។ ប្រទេស ម៉ុងហ្គោល ទាំងមូលបានចុះចូលជាចំណុះជនជាតិ ម៉ាន់ជូ ហើយបានស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ រាជវង្ស ឆេង ទាំងស្រុងនៅត្រឹមឆ្នាំ ១៦៩១ ។ ចំណែករបបគ្រប់គ្រងភាគខាងលិច នៃ ប្រទេស ម៉ុងហ្គោល បានរលាយសាបសូន្យដោយសារការឈ្លានពានរបស់ រាជការ ឆេង ពីឆ្នាំ ១៧៥៧-១៧៥៨ ។ រាជការ ឆេង បានគ្រប់គ្រង ម៉ុងហ្គោល តាមរយៈចំណងមិត្តភាព ចំណងអាពាហ៍ពិពាហ៍ទៅវិញទៅមក វិធានការសេដ្ឋកិច្ច និង វិធានការយោធា រហូតដល់ឆ្នាំ ១៩១១ ជាពេលទីអវសាន នៃ រាជការ ឆេង ។
ចលនាឯករាជភាព ម៉ុងហ្គោលី
បន្ទាប់ពីដួលរលំរាជការ ឆេង ទៅ របប សាធារណរដ្ឋ ចិន ត្រូវបានប្រកាសបង្កើតឡើង ដោយមានឧត្តមសេនីយ យាន ស៊ីខាយ ជាប្រធានាធិបតី ។
មើលឃើញឱកាសល្អ ខណៈដែលអំណាចកណ្តាល គឺ រាជការ ឆេង ដួលរលំ ដូច្នោះ ស្តេច បុក ខាន់ ( អតីតជាព្រះសង្ឃក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ) បាដឹកនាំប្រទេស ម៉ុងហ្គោលី ប្រកាសឯករាជភាពរបស់ខ្លួនពី ចិន ។ ប៉ុន្តែសាធារណរដ្ឋ ចិន ថ្មោងថ្មី នៅតែចាត់ទុកថា ម៉ុងហ្គោល គឺជាផ្នែកមួយ នៃ ប្រទេស ចិន ។ ប្រធានាធិបតី ចិន យាន ស៊ីខាយ បានលើកហេតុផលថា សាធារណរដ្ឋ ចិន គឺជាអ្នកស្នងបន្តពី រាជការ ឆេង ដូច្នេះ មានសិទ្ធិគ្រប់គ្រង ម៉ុងហ្គោល បន្តពី រាជការ ឆេង ដែរ ។
ប៉ុន្តែស្តេច បុក ខាន់ បានលើកហេតុផលថា ម៉ុងហ្គោល និង ចិន ត្រូវបានត្រួតត្រាដោយជនជាតិ ម៉ាន់ជូ អំឡុងរជ្ជកាល ឆេង ។ លុះបន្ទាប់ពីរាជការ ឆេង ដួលរលំទៅ កិច្ចសន្យាដាក់ ម៉ុងហ្គោល ជាចំណុះ ម៉ាន់ជូ នោះក្លាយទៅជាអស់សុពលភាព ។
ក្នុងបដិវត្តន៍ប្រកាសឯករាជភាពរបស់ ម៉ុងហ្គោលី នេះ កងទ័ព រុស្ស៊ី បានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការជួយ ពួកអ្នកជាតិនិយមម៉ុងហ្គោលី ។ តាមពិត ការជួយរបស់ រុស្ស៊ី ដល់ម៉ុងហ្គោលី នោះ មិនមែនមានបំណងស្វែងរកសេរីភាពជូនប្រជាពលរដ្ឋ ម៉ុងហ្គោលី ទេ ប៉ុន្តែ ក៏ព្រោះតែចង់ឱ្យ ម៉ុងហ្គោលី ក្លាយជារដ្ឋឯករាជ្យ នោះ រដ្ឋមួយនេះនឹងបានក្លាយជាទ្រនាប់របស់ រុស្ស៊ី ពី ចិន តែប៉ុណ្ណោះ ។ អ្វីដែលជាបំណងបង្កប់ក្នុងចិត្តមួយទៀតដែល រុស្ស៊ីមិននិយាយចេញ ប៉ុន្តែគេអាចមើលឃើញនោះ គឺថា បើ ម៉ុងហ្គោល របូតចេញពីដៃ ចិន នោះ ម៉ុងហ្គោល នឹងក្លាយជារដ្ឋដ៏ទន់ខ្សោយមួយ ។ បើបែបនោះ រុស្ស៊ី ងាយនឹងលេបត្របាក់ ម៉ុងហ្គោល ជំនួស ចិន វិញម្តង ។
ជាអកុសល នៅខែ តុលា ឆ្នាំ ១៩១៩ មានបដិវត្តន៍ផ្ទុះឡើង ធ្វើឱ្យរុស្ស៊ី រវល់វក់វីរនឹងរឿងផ្ទះក្នុងរបស់ខ្លួន ក៏មិនអាចធ្វើជាបង្អែកដល់ ម៉ុងហ្គោល ទៀតឡើយ ។ ដោយហេតុនេះ នៅឆ្នាំ ១៩៩១ នោះ កងទ័ព ចិន បានចូលលុកលុយ កាន់កាប់ ម៉ុងហ្គោល ម្តងទទៀត ។
ដោយមិនអាចឈរអោបដៃមើល ចិន លេបត្របាក់ ម៉ុងហ្គោល ព្រោះបារម្ភថា ចិន ចូលមកដល់របងផ្ទះខ្លួនតាមរយៈ ម៉ុងហ្គោល នេះ ទើបនៅឆ្នាំ ១៩២០ កងទ័ពរុស្ស៊ី ចូលធ្វើសង្គ្រាមបណ្តេញកងទ័ព ចិន ចេញ ពីម៉ុងហ្គោល បានដោយជោគជ័យនៅដើមខែ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៩២១ ដោយមានការជួយរួមចំណែកពីជនជាតិ ម៉ុងហ្គោលី ។
ដើម្បីលប់បំបាត់ការគំរាមកំហែងពី ចិន ទៅថ្ងៃមុខ ទើប បក្ស បុលសេវិក សូវៀត សម្រេចចិត្ត ជួយបង្កើតចលនាកុម្មុយនិស្ត និង កងទ័ព ម៉ុងហ្គោលី ។ នៅថ្ងៃទី ១១ ខែ មិថុនា ឆ្នាំ ១៩២១ នោះ គណបក្ស ប្រជាជន ម៉ុងហ្គោលី បង្កើតរដ្ឋាភិបាលថ្មី ដោយរក្សា ស្តេច បុក ខាន់ ជាប្រមុខរដ្ឋ ប្រកាសឯករាជភាពរបស់ខ្លួនម្តងទៀត ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ម៉ុងហ្គោលី និង សហភាព សូវៀត បានក្លាយជាសម្ព័ន្ធនឹងគ្នារបស់រយៈពេល ៧ ទសវត្សរ៍ ។
ឥទ្ធិពលរបស់ សូវៀត ទៅលើ ម៉ុងហ្គោល ក៏ចេះតែខ្លាំងទៅៗ ។ ការតស៊ូរបស់អ្នកជាតិនិយម ម៉ុងហ្គោលី និង សូវៀត ក៏មានយ៉ាងជូរចត់ណាស់ដែរ ។ ឆ្នាំ ១៩២៤ ស្តេច បុក ខាន់ ត្រូវបានគេធ្វើគត ដែលគេសង្ស័យថា ជាស្នាដៃរបស់ចារកិច្ច សូវៀត ។
បន្ទាប់ពីស្តេច បុក ខាន់ ត្រូវបានធ្វើឃាត គណបក្ស បដិវត្តន៍ ប្រជាជន ម៉ុងហ្គលី បានប្រកាសបង្កើត រដ្ឋាភិបាល សាធារណរដ្ឋ ប្រជាមានិត ម៉ុងហ្គោលី នៅថ្ងៃទី ២៦ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩២៤ ហើយរដ្ឋធម្មនុញ្ញដំបូងរបស់ ម៉ុងហ្គោលី ក៏ត្រូវបានអនុម័តនៅពេលនេះដែរ ។ ប្រទេសម៉ុងហ្គោលី ក៏ក្លាយជារដ្ឋគ្រប់គ្រងដោយរបបកុម្មុយនិស្តជាផ្លូវការចាប់ពីពេលនោះ ។
រដ្ឋាភិបាល និង ប្រជាពលរដ្ឋ ម៉ុងហ្គោលី ប្រារព្ធទិវាសាធាណរដ្ឋ របស់ពួកគេ ដើម្បី រំលឹកដល់ព្រឹត្តិការណ៍នោះឯង ៕